Czy może dojść do uchylenia się przez spadkobierców od odpowiedzialności za długi zmarłego?
W pierwszej kolejności trzeba przypomnieć, że na mocy art. 922 § 1 i 2 k.c., prawa oraz obowiązki majątkowe zmarłego spadkodawcy przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, będących jego spadkobiercami.
Tym samym, z momentem otwarcia spadku, dochodzi do jego nabycia przez spadkobierców. Oba te zdarzenia następują z chwilą śmierci spadkodawcy (por. art. 924-925 k.c.). Co jednak szczególne, nabycie spadku wraz z momentem śmierci spadkodawcy jest swoistym domniemaniem prawnym, które może zostać obalone. W myśl bowiem art. 1012 k.c. spadkobierca ma trzy możliwości:
może spadek przyjąć wprost. To tzw. przyjęcie proste. Wówczas spadkobierca odpowiada bez ograniczeń za długi spadkodawcy;
może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W tym wypadku odpowiedzialność za długi spadkodawcy jest ograniczona do wartości czynnej spadku, a więc wartości majątku nabywanego przez spadkobiercę wskutek spadkobrania;
może spadek w całości odrzucić.
Trzeba przy tym przypomnieć, że na spadkobiercy spoczywa obowiązek złożenia odpowiedniego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Termin na złożenie takiego oświadczenia wynosi sześć miesięcy. Jest on liczonym od dnia, w którym spadkobierca powziął informację o tytule swojego powołania do dziedziczenia. W raziebraku złożenia przez spadkobiercę wymaganego oświadczenia, nastąpi przyjęcie przez niego spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Należy wskazać, że niedopuszczalne jest częściowe przyjęcie ani częściowe odrzucenie spadku.
Takie ujęcie oznacza, że jeśli spadkobierca nie wyraża woli ponoszenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wówczas jest on zobowiązany do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Alternatywnie, jeśli zgadza się na odpowiedzialność do określonej wysokości, niezbędne będzie złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jednocześnie, jak wskazano powyżej, w razie braku oświadczenia w terminie sześciu miesięcy od powzięcia informacji o tytułu do spadkobrania, dojdzie do dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza.
Trzeba mieć świadomość, że z odrzuceniem spadku będzie wiązać się nie tylko brak odpowiedzialności za długi zmarłego. Skutkiem takiego działania jest bowiem jednoczesny brak możliwości przyjęcia jakiejkolwiek wartości czynnej majątku należącego do spadkodawcy w chwili jego śmierci. Spadkobierca powinien więc dokładnie rozważyć czy rozsądnym działaniem będzie złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku.
W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, spadkobierca nabywa wszelkie aktywa majątkowe po zmarłym (tzw. stan czynny spadku). Właśnie do wartości tych aktywów będzie on ponosić odpowiedzialność za ewentualne długi zmarłego. Do określenia wartości spadku niezbędne jest dokonanie stosownego wykazu inwentarza albo spisu inwentarza stanu czynnego spadku nabytego po zmarłym. Warto przy tym wskazać, że w celu uniknięcia jakichkolwiek opłat związanych ze sporządzeniem wykazu lub spisu inwentarza, istnieje możliwość samodzielnego złożenia odpowiedniego wykazu inwentarza według ustalonego wzoru dostępnego na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości.
Co istotne, przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że jeśli w skład spadku nie wchodzi w rzeczywistości żaden składnik majątkowy, ale same długi, to wówczas spadkobierca nie odpowiada względem wierzycieli zmarłego w żadnej wysokości.
Złożenia oświadczenia o odrzuceniu albo przyjęcia spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza można dokonać przed sądem albo notariuszem. Podkreślić należy, że złożenie oświadczenia przed notariuszem może wiązać się z koniecznością poniesienia określonych kosztów taksy notarialnej. Jest to jednak procedura znacznie szybsza od złożenia stosownego oświadczenia przed sądem.
W celu zaś przyjęcia albo odrzucenia spadku po zmarłym przed sądem, niezbędne będzie złożenie odpowiedniego wniosku o stwierdzenia nabycia spadku do sądu rejonowego właściwego dla miejsca ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy przed jego śmiercią. W treści wniosku spadkobierca powinien przedstawić dane osobowe zmarłego (przynajmniej adres zamieszkania przed śmiercią, PESEL), jak również wskazać dane spadkobierców, określić czy spadkodawca zostawił testament, czy pozostawał w związku małżeńskim, czy posiadał dzieci ze związku małżeńskiego, jak również ewentualnie spoza małżeństwa, a także wskazać czy w skład majątku po zmarłym wchodziło gospodarstwo rolne.
